ارزیابی مشاغل چیست؟

در دنیای امروزی، سازمان‌ها با چالش‌هایی متعدد در حوزه فرهنگ سازمانی و مدیریت منابع انسانی روبه‌رو هستند. یکی از این چالش‌ها، ایجاد یک تعادل در ارزش مشاغل است که با توجه به آن ارزش، هر فرد در سازمان برای ارائه خدمات مشخص مشغول به کار می‌گردد. در این راستا، ارزیابی مشاغل به عنوان یک رویکرد سیستماتیک و حیاتی در مدیریت منابع انسانی، به منظور تعیین و تفکیک ارزش‌های شغلی و ایجاد توازن میان آنها برای رشد و توسعه سازمان مطرح می‌شود.

با توجه به پیچیدگی و تغییرپذیری بازار کار، ارزشیابی مشاغل ابزاری قدرتمند است که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا با رهبری موثر و تصمیم‌گیری‌های درست، بهره‌وری و کارایی منابع انسانی خود را ارتقاء دهند. این فرآیند نه تنها به واحد منابع انسانی کمک می‌کند تا برنامه ریزی منابع انسانی را تدوین و اجرا کند، بلکه برای کارکنان نیز این اطمینان را ایجاد می‌کند که از حقوق و دستمزد آن‌ها با شغل و مسئولیت‌هایشان یکسان است.

در این راستا، در ادامه به بررسی چیستی ارزشیابی شغلی، ویژگی‌های آن و معرفی اصلی‌ترین متدهای کاری این حوزه می‌پردازیم.

ارزشیابی مشاغل چیست؟

ارزیابی شغل یک رویکرد سیستماتیک است که به منظور تعیین ارزش یک شغل نسبت به سایر مشاغل در یک سازمان انجام می‌شود. این فرآیند ارزیابی شغلی به منظور مقایسه و تعیین ساختار حقوق و دستمزد افراد در موقعیت‌های شغلی مختلف ارائه می‌شود. بدون انجام ارزیابی شغل، واحد منابع انسانی قادر به ارائه رویکرد منطقی در مورد پرداخت حقوق و دستمزد به کارکنان نخواهد بود. همه سیستم‌های ارزیابی شغلی به شدت به تحلیل و تجزیه شغل وابسته هستند. ارزیابی شغلی نیازمند آموزش است و افراد آموزش‌دیده یا تحلیل‌گران شغل باید این کار را انجام دهند.

یک گروه از مدیران که برای ارزیابی شغل انتخاب می‌شوند، کمیته ارزیابی شغل را تشکیل می‌دهند. این کمیته اطلاعات حاصل از تجزیه و تحلیل مشاغل موجود در سازمان را بررسی می‌کند تا از وظایف، مسئولیت‌ها و شرایط کاری آگاه شود. با این دانش، مشاغل بر اساس ارزش نسبی و با استفاده از روش‌های ارزیابی شغل در سلسله مراتب سازمانی قرار می‌گیرند.

مطلب پیشنهادی: مسیر شغلی چیست؟

در ارزیابی شغل، هر شغل با توجه به ویژگی‌های خاصی ارزیابی و در نهایت ارزش‌گذاری می‌شود. این ویژگی‌ها شامل اهمیت نسبی شغل، دانش، مهارت‌ها و توانایی‌های مورد نیاز برای انجام کار و همچنین درجه سختی آن است. باید توجه داشت که ارزیابی شغل با تجزیه و تحلیل شغل متفاوت است. در تمامی روش‌های ارزیابی شغل، تجزیه و تحلیل شغل اولیه برای کسب اطلاعات دقیق در مورد مشاغل مربوطه است. با توجه به این موارد، اولین مرحله ارزشیابی مشاغل، تجزیه و تحلیل شرایط و شغل است و این فرآیند زمانی به اتمام می‌رسد که میزان حقوق کلی و مزایا شغل مورد نظر تعیین شده باشد.

چه مولفه‌هایی در ارزشیابی شغلی حائز اهمیت است؟

ارزیابی شغل برای سازمان‌ها ابزاری کاربردی است که به آن‌ها کمک می‌کند تا مشاغل خود را در یک چارچوب منطقی رتبه‌بندی کنند و ساختار پرداخت مناسبی را برای کارکنان خود ایجاد کنند. نکات مهمی که در مسیر ارزشیابی شغلی باید به آن توجه کرد، به شرح زیر است:

• در فرایند ارزشیابی شغلی، توجه به تمامی شغل و سازمان است و نباید بر فرد تمرکز کرد.
• در فرآیند ارزشیابی مشاغل باید از استانداردهای نسبی به جای استانداردهای مطلق استفاده کرد. 
• تجزیه و تحلیل اصلی‌ترین مرحله در فرآیند ارزشیابی مشاغل است. پس در این مرحله باید تمامی مولفه‌ها تحت نظر قرار گیرد.
• در ارزیابی شغلی، باید قضاوت‌های فردی نیز در نظر گرفته شود.
• تعیین دستمزد منصفانه و قابل قبول بر اساس ساختار شغلی انجام می‌پذیرد.

به طور کلی، این فرآیند به سازمان‌ها کمک می‌کند تا به بهترین شکل نسبت به مدیریت مشاغل خود اقدام کند، که این مهم به نوبه خود به بهبود رضایت و عملکرد کارکنان کمک می‌کند.

مطلب پیشنهادی: تفکر سیستمی چیست؟

مراحل ارزشیابی شغلی

ارزشیابی شغلی یکی از بخش‌های حائز اهمیت هر سازمان است و انجام این فرآیند در هر سازمان می‌تواند موجب بهبود کارایی سازمان گردد. این فرآیند از مراحل متعددی برخوردار است که هر مرحله یکی از ویژگی‌های مشاغل را بازگو می‌کند. مراحل ارزشیابی مشاغل به شرح زیر می‌باشد.

انتخاب روش ارزیابی

در این مرحله، مدیر یا کارشناس منابع انسانی، باید بررسی کند که کدام روش ارزیابی شغلی بهترین تطابق را با نیازهای سازمان دارد. این روش‌ها ممکن است شامل رده‌بندی شغلی، طبقه‌بندی، مقایسه‌ی عوامل و تجزیه ‌و تحلیل عوامل موقعیتی باشد.

جمع‌آوری اطلاعات

در این مرحله، اطلاعات مربوط به تمامی مشاغل سازمان جمع‌آوری می‌شود. این اطلاعات می‌تواند از طریق پرسش‌نامه‌های شغلی، توصیفات شغلی، مصاحبه‌ها یا حتی بازدیدهای میدانی از محیط کار جمع‌آوری شود.

تجزیه ‌و تحلیل محتوای شغلی

در این مرحله، محتوای هر شغل به دقت تجزیه‌ و تحلیل می‌شود و وظایف و مسئولیت‌های مربوط به آن شغل فهرست می‌شود. این فرآیند ممکن است شامل اصلاح یا گسترش توصیفات شغلی باشد.

رتبه‌بندی مشاغل

پس از جمع‌آوری و تجزیه‌وتحلیل اطلاعات، هر شغل با استفاده از یک روش ارزیابی مشخص رتبه‌بندی می‌شود. این رتبه‌بندی معمولاً بر اساس مهارت‌ها، تلاش، مسئولیت‌ها و شرایط کاری مرتبط با هر شغل صورت می‌گیرد.

تعیین حقوق و دستمزد

پس از رتبه‌بندی مشاغل، محدوده‌ی مناسب پرداختی و سیاست‌های مربوط به پیشرفت کارمندان در ساختار حقوق و دستمزد تعیین می‌شود. این مرحله شامل تعیین دستمزد پایه، افزایش‌های سالیانه و پاداش‌های عملکرد مثبت می‌شود.

ارزیابی و بهبود مداوم

سیستم ارزیابی شغلی به طور دوره‌ای بررسی شده و شیوه‌های اصلاح و بهبود آن مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. این فرآیند شامل بررسی سیاست‌ها و روال‌های ارتقای ارزیابی و تصمیمات مربوط به جبران خدمت نیز می‌شود.

مطلب پیشنهادی: سوالات مصاحبه‌های شغلی و روش پاسخ دادن به آن‌ها

مزایای ارزشیابی مشاغل

ارزشیابی مشاغل به عنوان یکی از پایه‌های اصلی تمامی سازمان‌ها شناخته می‌شود. در این راستا سازمان‌های متعددی جهت تعیین اهمیت مشاغل و برآورد حقوق موردنظر، از ارزشیابی شغلی استفاده می‌کنند. ارزشیابی شغلی مزایای متعددی دارد که در ادامه به بررسی مزایا این متد می‌پردازیم. 

یکسان سازی ارزش کار با میزان حقوق

میزان انگیزه کارکنان به طور مستقیم به میزان حقوق و دستمزد آنها مرتبط است. ارزیابی شغلی با هدف هماهنگی در ساختار حقوقی و دستمزدی سازمان انجام می‌شود تا نابرابری در این زمینه کاهش یابد.

در نظر گرفتن تخصص

با تخصصی شدن وظایف، نیازمندی‌های مختلف مشاغل در سازمان ایجاد می‌شود. ارزیابی شغل به سازمان کمک می‌کند تا فرصت‌های شغلی مناسب را تعریف کرده و حقوق متناسب با هر کدام از این فرصت‌ها را تعیین کند.

کمک در انتخاب کارمندان

اطلاعاتی که از طریق ارزیابی شغل به دست می‌آید می‌تواند در انتخاب بهترین نامزدها برای هر شغل مفید باشد.

رابطه هماهنگ بین کارکنان و مدیران

ارزیابی شغلی می‌تواند روابط سازمانی را بهبود بخشد و اختلافات مربوط به حقوق و دستمزد را کاهش دهد.

مرتبط کردن مشاغل جدید با سازمان

ارزیابی شغلی امکان برآورد ارزش نسبی برای مشاغل جدید را فراهم می‌کند و به سازمان کمک می‌کند تا موقعیت‌های شغلی جدید را به صورت متناسب با ارزششان ارزیابی کند.

ارزشیابی شغلی چه محدودیت‌هایی را ایجاد می‌کند؟

در فرآیند ارزیابی مشاغل، محدودیت‌هایی وجود دارند که ممکن است به طبیعت شغل، سیاست‌های حقوق و دستمزد و نگرش کارشناسان مرتبط باشد. در سازمان‌ها، اجزای مختلفی وجود دارد که معمولاً در تضاد با یکدیگر هستند و این تضادها می‌توانند بر فرآیند ارزیابی تأثیر بگذارند. برای مثال، یکی از محدودیت‌های ارزیابی مشاغل این است که هیچ ساختار رسمی برای ارزیابی مستقیم شغل وجود ندارد.  لازم به ذکر است که هر سازمان دارای یک برنامه راهبردی خاص است که بر اساس خصوصیات و اهداف آن سازمان تدوین شده است. این برنامه‌های راهبردی می‌توانند بر فرآیند ارزیابی تأثیرگذاری داشته باشند.

اهمیت و تأثیر مشاغل در سازمان‌ها ممکن است از نظر کمی و کیفی متفاوت باشد. برخی از مشاغل به عنوان پشتیبانی عمل می‌کنند در حالی که بخشی دیگر به صورت مستقیم در تولید و تحقق اهداف سازمانی دخیل هستند. همچنین سازمان‌ها عموماً در محیطی پویا فعالیت می‌کنند که این موضوع سبب می‌گردد تا داده‌های ارزیابی نیز در تغییر و تحول قرار ‌گیرند. به همین دلیل، فرآیند ارزیابی باید قابلیت اصلاح و به‌روزرسانی را داشته باشد تا با تغییرات محیطی هماهنگ شود و به‌طور مداوم بهبود یابد.

مطلب پیشنهادی: انواع اسناد اداری

کاربردی‌ترین مدل ارزشیابی مشاغل

در حوزه ارزیابی مشاغل، مدل‌ها و متدهای متنوعی وجود دارند که هرکدام با استفاده از روش‌ها و معیارهای خاص خود برای ارزیابی و رتبه‌بندی مشاغل می‌پردازند. یکی از مدل‌های بسیار کاربردی و معتبر در این زمینه، سیستم رتبه‌بندی جهانی، شرکت تاورس واتسون است که به نام سطح‌بندی مشاغل شناخته می‌شود. سطح بندی مشاغل در سه مرحله صورت می‌پذیرد.

تعیین سطح سازمان

این مرحله با تعیین محدوده فعالیت‌ها و ابعاد سازمان آغاز می‌شود. این داده‌ها بر اساس عواملی نظیر درآمد، تعداد کارمندان، وسعت جغرافیایی و تنوع کسب و کار سازمان در یکی از بیست و پنج گرید جهانی قرار می‌گیرد. این گریدها با توجه به پیچیدگی و تنوع کسب و کار سازمان، مشخص می‌شوند.

تعیین سطح متناسب با شغل

با تعیین گرید کلی سازمان، سطوح شغلی مختلف داخل سازمان مشخص می‌شوند. این سطوح شغلی توسط تجمیع گروه‌های مختلف مشاغل، از مدیران عالی گرفته تا کارمندان پشتیبانی، شناخته می‌شوند.

تعیین گرید شغلی

در این مرحله، با استفاده از هفت عامل کلیدی، گرید شغلی برای هر شغل تعیین می‌شود. این عوامل شامل مهارت‌ها، تجربه، مسئولیت‌ها، وضعیت زندگی شغلی، تعهد و مشارکت، عوامل سلامت و ایمنی و عوامل اقتصادی می‌باشند. هر شغل به صورت اتوماتیک بر اساس این رتبه‌بندی‌ها در جایگاه درست قرار می‌گیرد و این اطلاعات برای طراحی حقوق و دستمزد مورد استفاده قرار می‌گیرند.

لازم به ذکر است که استفاده از این مدل دارای مزایای فراوانی است که از اصلی‌ترین مزایای آن می‌توان به سادگی و کاربردی بودن، شفافیت در رتبه‌بندی شغل‌ها و توانایی سازمان در تطابق با نیازهای بازار کار اشاره کرد. همچنین استفاده از عوامل چندگانه در ارزیابی شغل‌ها به فرآیند ارزیابی اعتبار می‌بخشد.