ضریب جینی چیست؟

ضریب جینی رایج‌ترین روشی است که امروزه برای اندازه‌گیری نابرابری در دنیای ریاضیات مورداستفاده قرار می‌گیرد. با این حال ممکن است این سوال برای شما هم به وجود بیاید که این ضریب در واقع چه چیزی را اندازه‌گیری می‌کند؟ از طرف دیگر این ضریب چه تفاوتی با معیارهای دیگر نابرابری دارد و چرا نسبت به آنها از برتری خاصی برخوردار است؟ در ادامه این مطلب قصد داریم کمی بیشتر درباره این موضوع صحبت کرده و اطلاعات مفید و کاربردی را در این زمینه در اختیار شما قرار دهیم. 

آشنایی با ضریب جینی

ضریب جینی که با نام شاخص جینی نیز شناخته می‌شود متداول‌ترین معیار برای سنجش نابرابری در دنیای ریاضیات شناخته می‌شود. این ضریب توسط یک متخصص آمار ایتالیایی به نام کورادو جینی توسعه پیدا کرده و به نام او نیز نام‌گذاری شده است. دقت داشته باشید که این ضریب معمولا به‌عنوان معیاری برای نابرابری درآمد مورد استفاده قرار می‌گیرد، ولی شما می‌توانید از آن برای اندازه‌گیری نابرابری هر توزیعی مانند توزیع ثروت یا حتی امید به زندگی استفاده کرده و از مزایایی که به شما ارائه می‌دهد نهایت بهره را ببرید. 

این ضریب می‌تواند نابرابری را در مقیاسی از 0 تا 1 اندازه‌گیری کرده و جایی که مقادیر بالا به شما نشان داده می‌شود نابرابری نیز در آن نقاط، بالاتر خواهد بود. توجه داشته باشید که این ضریب می‌تواند خروجی خود را به‌عنوان عددی بین 0 تا 100درصد نیز به شما ارائه دهد که در این صورت به آن شاخص جینی گفته می‌شود. توجه داشته باشید که در ضریب یا شاخص جینی عدد صفر، نشان‌دهنده برابری کامل است ( برای مثال این به آن معناست که همه درآمد یکسانی دارند). 

از طرف دیگر مقدار یک در ضریب جینی، نشان‌دهنده نابرابری کامل است (برای مثال این به آن معناست که یک نفر در جامعه تمام درآمد را دریافت می‌کند و بقیه چیزی دریافت نمی‌کنند). 

مطلب پیشنهادی: اقتصاد کلان چیست؟

ضریب جینی چگونه محاسبه می‌شود؟ 

دو روش اصلی برای محاسبه ضریب جینی وجود دارد. دقت داشته باشید که هر دو روش یک ارزش یکسان را به ما می‌دهند، ولی از دو زاویه مختلف برای درک آنچه که اندازه‌گیری می‌کنند در اختیار ما قرار می‌دهند. 

روش اول: تفاوت بین درآمد هر دو نفر نسبت به میانگین 

برای این‌که این روش را به شکل بهتری متوجه شوید تصور کنید که دو نفر به طور تصادفی در خیابان با یکدیگر برخورد می‌کنند. آنها درآمدهای خود را با یکدیگر مقایسه می‌کنند و متوجه می‌شوند که یک نفر چقدر از دیگری ثروتمندتر است. در چنین شرایطی انتظار داریم که چقدر شکاف بزرگی بین درآمد این دو وجود داشته باشد؟ 

این شکاف مورد انتظار بین دو نفر که به‌صورت تصادفی انتخاب شده‌اند همان چیزی است که ضریب جینی اندازه‌گیری می‌کند. دقت داشته باشید که این کار با گرفتن میانگین فاصله بین همه جفت افراد محاسبه می‌شود. در جایی که همه درآمدها به طور مساوی توزیع شده باشد انتظار داریم که شکاف بین دو نفر که تصادفی انتخاب شده‌اند بسیار کم باشد. از طرف دیگر در جایی که نابرابری زیاد باشد انتظار داریم که این میزان شکاف نیز به همان نسبت بزرگ‌تر باشد. 

مطلب پیشنهادی: زنجیره ارزش چیست؟ 

با این حال نباید فراموش کرد که اگر این شاخص را به‌صورت مطلق اندازه‌گیری کنیم این به میزان ثروت یا فقیر بودن جمعیت نیز بستگی خواهد داشت. در جایی که حتی ثروتمندان افراد جامعه درآمد کمی دارند شکاف مطلق بین درآمد افراد نمی‌تواند زیاد باشد. برعکس جایی که درآمدها به طور کلی بالا است حتی تفاوت‌های نسبی بسیار کوچک بین افراد جامعه می‌تواند منجر به شکاف بسیار بزرگی شود. 

به همین دلیل ضریب جینی، شکاف مطلق مورد انتظار بین درآمد افراد را نسبت به میانگین درآمد در جمعیت بیان می‌کند. در خصوص این ضریب باید دقت داشته باشید که کمترین مقدار ممکن برای میانگین شکاف بین همه جفت‌ها صفر خواهد بود که این به معنی وضعیت برابری کامل است. در این حالت هیچ شکافی بین درآمد هیچ دونفری وجود ندارد؛ چراکه همه به یک اندازه درآمد دارند. در این حالت اگر ضریب جینی را محاسبه کنید مشاهده خواهید کرد که این ضریب برابر صفر خواهد بود. 

 روش دوم: ضریب جینی به ما می‌گوید که منحنی لورنز چقدر از برابری کامل فاصله دارد؟ 

اگر به تصویر زیر نگاه کنید در سمت راست می‌توانید منحنی لورنز و برابری کامل آن را مشاهده کنید که به شکل بصری به شما ارائه داده شده است. تصویر سمت راست می‌تواند داده‌هایی که در سمت چپ آمده‌اند را به‌صورت تجمعی به شما نشان دهد که این کار را از طریق یک منحنی به نام منحنی لورنز انجام می‌دهد. 

دقت داشته باشید که در جمعیتی که درآمد به طور کاملا مساوی تقسیم شده باشد منحنی لورنز به‌صورت یک خط مورب مستقیم در می‌آید که در این مدل 10 درصد از کل جمعیت 10 درصد از کل درآمد را به دست می‌آورند، 20 درصد از کل جمعیت 20 درصد از کل درآمد را به دست می‌آورند و به همین ترتیب ادامه پیدا می‌کند. در نمودار زیر شما می‌توانید این خط را مشاهده کنید که نشان دهنده برابری کامل برای شما خواهد بود. 

با این حال نباید فراموش کنید که در جمعیت فرضی نشان داده شده در نمودار، درآمدها به طور مساوی توزیع نمی‌شوند. دقت داشته باشید که در تصویر نمودار پایینی، 60 درصد از کل جمعیت، تنها 30 درصد از کل درآمد را به دست می‌آورند. ضریب جینی در اینجا نشان می‌دهد که منحنی لورنز چقدر از خط برابری کامل فاصله دارد که این کار را از طریق مقایسه مناطق A و B انجام می‌دهد. در واقع روش انجام این محاسبه به شکل زیر خواهد بود: 

Gini coefficient = A / (A + B)

دقت داشته باشید جایی که درآمدها به طور کاملا مساوی تقسیم شده باشند منحنی لورنز تنها به‌صورت خط برابری در می‌آید. در چنین حالتی مسائل A برابر صفر است و از این رو کل ضریب جینی نیز برابر صفر خواهد بود. در جایی که یک نفر کل درآمد را به دست می‌آورد و بقیه هیچ درآمدی ندارند منحنی لورنز مانند یک خط در امتداد محور افقی خواهد بود. در چنین حالتی ناحیه B برابر صفر خواهد بود و در نتیجه ضریب جینی در این حالت برابر یک خواهد بود. 

ضریب جینی در کشورهای مختلف 

یکی از مواردی که احتمالا شما هم علاقه‌مند هستید تا درباره ضریب جینی بدانید این است که این ضریب در هر کشور به چه شکل است. در خصوص این موضوع باید بدانید که برخی از فقیرترین کشورهای دنیا دارای بالاترین میزان این ضریب هستند و این در حالی است که بسیاری از ضرایب پایین مربوط به کشورهای ثروتمند اروپایی هستند. با این حال باید دقت داشته باشید که رابطه بین نابرابری درآمد و تولید ناخالص داخلی یک همبستگی منفی نیست و این رابطه در طول زمان متغیر بوده است. 

انجام پروژه جامعه شناسی با بهترین هزینه

میخائیل مواتسوس از دانشگاه اوترخت و جوری باتن از دانشگاه توبینگن نشان می‌دهند که از سال 1820 تا 1929 با افزایش تولید ناخالص داخلی، سرانه نابرابری اندکی افزایش پیدا کرده و سپس شروع به کاهش کرده است. این در حالی است که از سال 1950 میلادی تا سال 1970 میلادی با افزایش تولید ناخالص داخلی، سرانه نابرابری شروع به کاهش کرده است. از طرف دیگر از سال 1980 تا سال 2000 میلادی نیز نابرابری با تولید ناخالص داخلی، با سرانه بیشتری شروع به کاهش پیدا کرده است. 

مطلب پیشنهادی: اقتصاد کلان چیست؟

در اواخر سال 2000 میلادی نیز این سرانه شروع به افزایش ناگهانی کرده و به شدت افزایش پیدا کرده است. تصویر زیر این موضوع را به بهترین شکل ممکن به شما نشان می‌دهد: 

شاخص جینی چه محدودیت‌هایی را می‌تواند به همراه داشته باشد؟ 

یک سوال کلیدی و بسیار مهم که احتمالا برای شما هم به وجود آمده این است که ضریب جینی چه محدودیت‌هایی را می‌تواند به همراه داشته باشد؟ دقت داشته باشید که اگرچه این ضریب دارای کاربردهای اقتصادی بسیار زیادی است، ولی محدودیت‌ها و کاستی‌هایی نیز دارد که باید به این موضوع دقت داشته باشید. دقت اندازه‌گیری در این حالت به میزان زیادی به داده‌های تولید ناخالص داخلی و درآمد قابل اعتماد بستگی دارد. اقتصادهای سایه و فعالیت‌های اقتصادی غیررسمی در هر کشوری وجود دارد. 

فعالیت‌های اقتصادی غیررسمی به میزان زیادی تمایل دارند بخش بزرگ‌تری از تولید واقعی اقتصادی در کشورهای در حال توسعه را نشان دهند و همین موضوع نیز باعث می‌شود تا انتهای توزیع درآمد در کشورها به سمت پایین میل پیدا کند. پس به طور کلی می‌توان گفت که ضریب جینی درآمدهای اندازه‌گیری شده، نابرابری درآمد واقعی را بیش از حد واقعی نشان می‌دهد. از آنجایی که وجود پناهگاه‌های مالیاتی در بسیاری از کشورها وجود دارند دستیابی به داده‌های دقیق ثروت می‌تواند بسیار مشکل باشد. 

مطلب پیشنهادی: ظرفیت تولید چیست؟

نقص دیگری که در ضریب جینی وجود دارد این است که به طور کلی توزیع درآمد بسیار متفاوت می‌تواند منجر به ضریب جینی یکسان شود. از آنجایی که این ضریب تلاش می‌کند یک ناحیه دوبعدی (شکاف بین منحنی لورنز و خط برابری) را به یک عدد تقطیر کند اطلاعات مربوط به شکل نابرابری را مخفی می‌کند. 

اگرچه امروزه استفاده از منحنی لورنز به‌عنوان مکمل می‌تواند اطلاعات بیشتری را در خصوص شاخص جینی ارائه دهد؛ ولی نباید فراموش کرد تغییرات جمعیت شناختی را در مواردی مانند توزیع درآمد در سن، نژاد یا گروه‌های اجتماعی نشان نمی‌دهد. در این زمینه درک جمعیت شناسی می‌تواند برای درک هرچه بهتر آنچه که توسط ضریب جینی ارائه می‌دهد بسیار کمک‌کننده باشد. برای مثال باید دقت داشته باشید که یک جمعیت بازنشسته بزرگ می‌تواند این ضریب را به میزان زیادی بالا ببرد. 

سوالات متداول 

در این بخش قصد داریم به برخی از رایج‌ترین سوالات درباره ضریب جینی پاسخ دهیم. 

کدام کشور بالاترین شاخص جینی را در اختیار دارد؟ 

شاید برای شما جالب باشد که بدانید آفریقای جنوبی با شاخص جینی 63 درصد در حال حاضر به‌عنوان کشوری با بالاترین میزان نابرابری درآمد در دنیا شناخته می‌شود. مجله The World Population Review این نابرابری عظیم را ناشی از مواردی همچون تبعیض نژادی، جنسیتی و جغرافیایی می‌داند، به طوری که مردان سفید پوست و کارگران شهری در آفریقای جنوبی حقوق بسیار بهتری نسبت به دیگران دریافت کرده و درآمد بالاتری را نسبت به سایر مردم این کشور دارند. 

شاخص جینی 50 درصد به چه معنا خواهد بود؟ 

همانطور که در بخش‌های قبلی نیز اشاره کردیم شاخص جینی عددی بین 0 تا 100 خواهد بود که 0 نشان‌دهنده برابری کامل و عدد 100 نشان‌دهنده نابرابری کامل است. در برخی از کشورها ممکن است این شاخص دقیقا برابر عدد 50 بوده یا این‌که بسیار نزدیک به این عدد باشد. به طور کلی باید بدانید که 50 به مکانی تلقی می‌شود که درآمد به طور عادلانه‌ای در آن توزیع نمی‌شود. توجه داشته باشید که تنها 15 کشور در دنیا وجود دارند که عدد و ضریب جینی آنها 50 یا بیشتر از 50 است. 

آیا ضریب جینی در ایالات متحده آمریکا عدد بالایی است یا عددی پایین است؟ 

شاید برای شما جالب باشد که بدانید ایالات متحده آمریکا دارای ضریب جینی 41.1 است که برای چنین اقتصاد توسعه یافته‌ای ضریب بسیار بالایی به شمار می‌آید. بسیاری از اقتصاددانانی که در این زمینه مطالعات زیادی را انجام داده‌اند نابرابری درآمدی در این کشور را ناشی از عواملی مانند تغییرات تکنولوژیکی، جهانی شدن اقتصاد این کشور، کاهش اتحادیه‌های فعالی که پیش از این در کشور آمریکا فعالیت می‌کردند و همینطور کاهش ارزش حداقل دستمزد در این کشور می‌دانند. 

سخن پایانی 

در دنیای امروز شکاف بین فقیر و غنی و شرایط اقتصادی مردم جامعه روز به روز در حال افزایش است و اگر همین روند ادامه پیدا کند ارزیابی شکافی که بین درآمد مردم مختلف در یک کشور وجود دارد از اهمیت بسیار زیادی برخوردار خواهد بود. در چنین شرایطی است که ضریب جینی می‌تواند به‌عنوان یک نقطه شروع بسیار خوب شناخته شود که به شما کمک می‌کند تا بتوانید این نابرابری را به بهترین شکل ممکن ارزیابی کرده و توصیف بهتری را از آن ارائه دهید. 

نکته بسیار مهم دیگری که باید بدانید این است که دانستن اعداد مربوط به شاخص جینی نمی‌تواند به‌عنوان یک درمان برای از بین بردن شکاف بین فقیر و غنی شناخته شود؛ ولی این شاخص می‌تواند کمک کند تا اقتصاددانان و مردم عادی اطلاعات بیشتری را در خصوص کمیت این شکاف به دست بیاورند و بتوانند جهتی که جامعه در مسیر آن قرار دارد را ردیابی کنند. همین موضوع نیز فرصت‌هایی را برای گفتگو و ارائه راهکارهای بالقوه ارائه می‌دهد.