ژئوپلیتیک چیست؟

ژئوپلیتیک مفهومی بسیار کاربردی است که امروزه در دنیا دارای اهمیت بسیار زیادی است و مورخان و جغرافی‌دانان دنیا در تلاش هستند تا بتوانند این مفهوم را به بهترین شکل و دقیق‌ترین شکل ممکن تعریف کنند. اگر بخواهیم تعریف کلی را از مفهوم ژئوپلیتیک ارائه دهیم، می‌توان گفت که این مفهوم به بررسی ویژگی‌هایی که روی یک منطقه یا کشور تاثیرگذار هستند می‌پردازد و توضیحاتی را درباره آنها ارائه می‌دهد. قطعا گفتن این حرف آسان است، ولی وقتی که صحبت از عمل می‌شود، کار ما بسیار سخت‌تر خواهد شد. 

شاید برای شروع درک ژئوپلیتیک بهتر باشد که با عناصری که روی آن تاثیرگذار هستند و با یکدیکر تعامل دارند آشنا شده و اطلاعاتی را در این زمینه به دست بیاوریم. در ادامه قصد داریم کمی بیشتر درباره مفهوم ژئوپلیتیک صحبت کرده و توضیحات مفید و کاربردی را در این زمینه در اختیار شما قرار دهیم.

آشنایی با مفهوم ژئوپلیتیک (Geopolitics)

مفهوم ژئوپلیتیک به بسیاری از فعالیت‌ها با تحلیل روابط بین‌الملل، درک جامعه، بررسی تغییرات طبیعی و اجتماعی ناشی از جهانی شدن و… اشاره دارد. ژئوپلیتیک همچنین به بررسی مطالعات استراتژی‌های سیاسی نیزمرتبط بوده و ارتباط تنگاتنگی با آن دارد. اگر بخواهیم مفهوم ژئوپلیتیک را به عبارتی دیگر بیان کنیم می‌توان گفت که Geopolitics به‌عنوان تحلیلی از دنیای دیروز به منظور درک بهتر دنیای امروز و در عین حال پیش‌بینی آینده تعریف می‌شود.

مفهوم ژئوپلیتیک همچنین رقابت‌هایی که بر سر قدرت وجود دارند را بررسی کرده و توضیحاتی را درباره انواع قلمروها نیز در اختیار شما قرار می‌دهد.

از طرف دیگر باید توجه داشت که ایده قلمرو که در این مفهوم تعریف می‌شود نیز به یک منطقه جغرافیایی با موارد زیر اشاره می‌کند: 

• بررسی حد و حدود قلمرو جغرافیایی.
• اشکال برجسته‌ای که در آن وجود دارند.
• مسیرهای آبراهه‌ای که در آن وجود دارند.
• بررسی خطوط ساحلی که در این منطقه جغرافیایی وجود دارند.
• بررسی فضاهای دریایی که این منطقه جغرافیایی ارائه می‌دهد. 
• بررسی منابع زمین‌شناسی که در آن وجود دارند.
• بررسی مسیرهای ترددی که در این منطقه وجود دارند.
• بررسی موقعیت‌های شهری موجود در منطقه.
• و در نهایت بررسی غرفه‌هایی که در آن توزیع شده‌اند.

مطلب پیشنهادی: ظرفیت تولید چیست؟

همچنین، باید توجه داشته باشید که مفهوم ژئوپلیتیک را می‌توان به فضای مجازی نیز منحصر کرد که در آن رقابت‌های مختلفی بین بازیگران اقتصادی یا دولتی به وجود می‌آید. نکته مهم دیگری که در اینجا باید به آن دقت داشته باشید این است که این مفهوم یک رشته مطالعاتی چندبخشی به شمار می‌آید که رشته‌های مختلف را گرد هم جمع می‌کند. 

این دامنه مطالعاتی ممکن است از تاریخ شروع شده تا مطالعه جریان‌های مهاجرت و جمعیت، سیاست و روابط بین‌الملل را شامل شود. نکته مهم دیگری که باید درباره این مفهوم بدانید این است که این مفهوم دارای ابعاد مختلفی است که از جمله این ابعاد می‌توان به مواردی همچون ابعاد زیست محیطی، فرهنگی، علمی، فناوری، اجتماعی، جمعیتی و سیاسی اشاره کرد که در ادامه درباره برخی از این ابعاد صحبت خواهیم کرد. 

هریک از این ابعاد ژئوپلیتیک دارای اهداف و منابع استراتژیک مخصوص به خود هستند، ولی در نهایت شما می‌توانید آنها را با یکدیگر ادغام کنید. 

بررسی بعد جغرافیایی ژئوپلیتیک

جغرافیا می‌تواند به طور کلی بر بافت ژئوپلیتیک تاثیرگذار باشد. از بسیاری جهات جغرافیای یک مکان از اهمیت زیادی برخوردار است. این جغرافیای یک منطقه است که تعیین می‌کند چه بخش‌های اقتصادی در آن رونق خواهند گرفت. این مفهوم می‌تواند به میزان زیادی بر متمرکز بودن قدرت و همچنین حساسیت یک کشور تاثیرگذار باشد. از طرف دیگر هرچه منطقه جغرافیایی بزرگ‌تر باشد به همان میزان امنیت نیز در آن مفهوم مهم‌تری خواهد بود. 

نکته مهم دیگری که درباره بعد جغرافیایی ژئوپلیتیک وجود دارد این است که جغرافیا می‌تواند به میزان زیادی بر نیازهای نظامی یک کشور نیز تاثیرگذار باشد. برای مثال مناطقی که دارای سواحل طولانی هستند حتما نیازمند یک نیروی دریایی قوی خواهند بود. از طرف دیگر اگر زمین‌های یک کشور بزرگ باشد نیازمند یک ارتش قوی خواهد بود تا بتواند از مرزهای خود به بهترین شکل ممکن دفاع کند. 

توجه داشته باشید که هیچ منطقه‌ای نمی‌تواند بدون توجه داشتن به چالش‌های جغرافیایی استراتژی‌های ژئوپلیتیکی خود را توسعه دهد و به همین علت نیز باید آشنایی کاملی با جغرافیایی منطقه وجود داشته باشد. 

سیاست و تاثیر آن در ژئوپلیتیک

سیاست یکی دیگر از ابعاد ژئوپلیتیک به شمار می‌آید که به روشی گفته می‌شود که با استفاده از آن یک کشور مدیریت و اداره می‌شود. پویایی سیاسی یک کشور، مستقیما بر اثربخشی نهادی، ثبات اجتماعی و استراتژی‌های تعاملی بین‌المللی آن کشور تاثیرگذار خواهد بود. یکی از مفاهیمی که در geopolitics بررسی می‌شود، تغییراتی است که در سیستم‌های سیاستی یک کشور رخ می‌دهد و می‌تواند سایر عرصه‌های این حوزه از جمله بخش‌های نظامی و اقتصادی را تا حد زیادی تحت تاثیر خود قرار دهد. 

مطلب پیشنهادی: تفکر سیستمی چیست؟

پویایی سیاسی یک کشور، شالوده اساسی در تحلیل‌ها و استراتژی‌های ژئوپلیتیکی به شمار می‌آید و به همین علت نیز می‌تواند یک ویژگی کلیدی برای انجام مطالعات باشد. در بعد عملکردی، ما در واقع سیاست را این‌چنین بررسی می‌کنیم که زوج دولت-ملت به چه شکل قرار است با یکدیگر رفتار کرده و چه چیزی را در اولویت خود قرار دهند، صرف نظر از این‌که چه کسی در اینجا مسئول است. 

بررسی بعد اقتصادی یک کشور در ژئوپلیتیک

در کنار سایر ابعادی که در ژئوپلیتیک مطرح می‌شوند اقتصاد نیز از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. اقتصاد یک منطقه یا زوج دولت-ملت، نقش اصلی را در تعیین ثبات و قدرت کلی آن ایفا می‌کند. یک اقتصاد قوی اغلب برای یک نظام قوی، ثبات اجتماعی بالا و همچنین بسیاری از موارد دیگر ضروری خواهد بود. ثبات اقتصادی، تطبیق‌پذیری و همینطور در دسترس بودن منابع یک کشور می‌توانند تاثیر مستقیمی بر رفتار ژئوپلیتیکی آن منطقه یا کشور داشته باشند. 

برای مثال کشورهایی که دارای ذخایر نفتی مازاد هستند، می‌توانند از درآمد حاصل از فروش نفت سایر نیازهای خود را برطرف کرده و از این سرمایه برای به دست آوردن غذا و منابع دیگر موردنیاز خود استفاده کنند. 

مطلب پیشنهادی: DFD چیست؟

بعد نظامی ژئوپلیتیک

یکی دیگر از ابعاد ژئوپلیتیک که حتما باید با آن آشنا شده و اطلاعات کاملی را درباره آن به دست بیاورید، بعد نظامی است. به طور کلی، ارتش یک کشور یا منطقه می‌تواند از مرزهای آن محافظت کرده و قدرت را در خارج کشور ایجاد کرده و در برابر تهدیدات از منطقه یا کشور دفاع کند. یک ارتش قوی می‌تواند عامل اصلی در پیشبینی قدرت ژئوپلیتیکی یک کشور باشد و می‌تواند بر نحوه تعامل آن کشور با کشورهای همسایه نیز تاثیرگذار باشد.

کشورهایی که در معرض تهدید مستقیم نیروهای نظامی خارجی قرار دارند باید راه‌هایی را برای تامین دفاع و منابع خود بیابند. از جمله این راه‌ها می‌توان به اتحادهای بین‌المللی یا ایجاد ارتش مستقل و قدرتمند، به منظور متعادل کردن پویایی قدرت اشاره کرد.

مطلب پیشنهادی: تولید ناخالص داخلی

بعد تکنولوژیکی ژئوپلیتیک

توانمندی‌های یک کشور در حوزه تکنولوژی می‌تواند عامل مهمی برای قدرت فرهنگی، اقتصادی و نظامی آن کشور باشد. تکنولوژی‌هایی مانند کامپیوترها و گوشی‌های هوشمند، ارائه خدمات عمومی عمده، حمل و نقل عمومی و … همگی می‌توانند قابلیت‌های یک کشور را به طور گسترده‌ای افزایش داده و زندگی راحت‌تری را برای مردم آن فراهم کنند. وقتی صحبت از صحنه‌های جهانی حوزه ژئوپلیتیک می‌شود باید بدانید که یک کشور یا منطقه‌ای که خود را به‌عنوان قطب فناوری ثبت کند، می‌تواند با کنترل مالکیت معنی، ایجاد وابستگی‌ها و سنگ بنای شبکه‌های حیاتی قدرت خود را در این حوزه افزایش دهد.

آشنایی با بعد فرهنگی

ژئوپلیتیک توضیح می‌دهد و پیش‌بینی می‌کند که چگونه گروه‌های مختلف مردم با یکدیگر تعامل دارند و چگونه زوج دولت-ملت در کل با یکدیگر تعامل خواهند داشت. به عبارت دیگر می‌توان گفت که زوج دولت-ملت می‌تواند مبنایی را برای جوامع بشری مدرن سازماندهی کند که در نتیجه منجر به ایجاد فرهنگی جدید در آن کشور یا منطقه خواهد شد. دقت داشته باشید که مردم اغلب خود را بر اساس ملت و منطقه‌ای که از آن سرچشمه می‌گیرند توصیف می‌کنند و اغلب ارزش‌ها و اهداف یک دولت تحت تاثیر آنچه که از نظر فرهنگی مهم است قرار می‌گیرد.

از منظر ژئوپلیتیک پویایی فرهنگی یک کشور اغلب از محدودیت‌ها و اهداف آن ملت سرچشمه می‌گیرد. این بدان معنی است که نیروهای فرهنگی می‌توانند با گذشت زمان بر یکدیگر تاثیر بگذارند و اغلب یکدیگر را هدایت کنند.

مطلب پیشنهادی: نقص صفر چیست؟

چه چالش‌هایی در حوزه ژئوپلیتیک وجود دارد؟

به طور کلی باید دقت داشته باشید که Geopolitics حوزه‌ای است که به طیف وسیعی از موضوعات می‌پردازد که همگی موضوع روابط بین‌الملل و روابط محلی هستند. این بدان معناست که در دنیای مبهم و پیچیده معاصر، تحلیل جامعه بشری و ابعاد مختلف آن ممکن است کار سختی باشد، ولی بدون شک اثرگذاری بسیار زیادی را روی روند رو به رشد جامعه خواهد داشت. این حوزه در واقع به پیش‌بینی، مطالعه و پرداختن به همه چالش‌های آینده بشریت می‌پردازد که چالش‌های آینده بشریت یکی از محورهای اصلی آن شناخته می‌شود. از این رو، ژئوپلیتیک عمدتا توسط متخصصانی که دانش انجام پروژه جامعه شناسی را دارند انجام می‌شود.

در جامعه‌ای که وابستگی متقابل امری نامشخص است، کنترل مدیریت مبادلات و جریان‌ها و در عین حال جلوگیری از همه بحران‌های ممکن بسیار ضروری و مهم خواهد بود. ژئوپلیتیک به درک مسائل عمده آینده و ارائه راه‌حل‌های موثر در بلندمدت کمک شایانی خواهد کرد. مسائلی که در این حوزه مورد توجه قرار می‌گیرند و بیشتر درباره آنها صحبت می‌شود عبارت‌اند از:

• مسائل جمعیت و فرهنگی: کاهش یا رشد جمعیت، جابه‌جایی عمده جمعیت، ماندگاری و استفاده از زبان‌های مختلف
• امنیت: مدیریت تهدیدات تروریستی، کنترل سلاح‌های کشتار جمعی، محدود کردن خطرات اشاعه هسته‌ای 
• منابع: بهداشت، دسترسی به آب آشامیدنی، دسترسی به منابع انرژی، دسترسی به منابع طبیعی 
• شبکه‌های جهانی، قطبی شدن، شکاف دیجیتال و در هم تنیدگی اقتصادی 
• مسائل زیست محیطی مانند گرمایش جهانی 
• تجزیه طلبی‌ها، منطقه‌گرایی‌ها و جنبش‌های اتحادی 

تمامی این موارد جز مهم‌ترین چالش‌هایی هستند که در دنیای امروز حوزه ژئوپلیتیک را تحت تاثیر خود قرار داده‌اند و شما هم باید دقت و توجه ویژه‌ای را به آنها داشته باشید. 

تحلیل منسجم ژئوپلیتیک نیازمند چه مواردی است؟

یکی از نکات کلیدی و بسیار مهمی که در اینجا باید به آن دقت داشته باشید، این است که شما برای داشتن یک تحلیل منسجم در زمینه ژئوپلیتیک نیازمند جمع‌آوری اطلاعات به‌صورت پویا خواهید بود. جمع‌آوری اطلاعات درست و معتبر به‌صورت پویا اغلب نیازمند آشنایی با زبان مادری آن منطقه و همینطور آشنایی با مناطق خاص است. چنین سبکی برای جمع‌آوری اطلاعات به ما اجازه می‌دهد تا بتوانیم دیدگاه‌های محلی را به بهترین شکل ممکن جمع‌آوری کنیم. 

در بسیاری از موارد این اطلاعات توسط سازمان‌های رسانه‌ای نادیده گرفته می‌شوند و این در حالی است که چنین اطلاعاتی معمولا در حوزه ژئوپلیتیک از اهمیت بسیار زیادی برخوردار هستند. بیشتر منابع خبری وقتی اطلاعات موردنیاز را ارائه می‌دهند روی داستان‌ها و رویدادهای فردی تمرکز می‌کنند و توضیح نمی‌دهند که چرا چنین اتفاقی رخ داده است. این در حالی است که حوزه geopolitics معمولا روی دلایل اتفاق افتاده رویدادهای مختلف نیز تمرکز می‌کند و همین موضوع نیز باعث می‌شود تا اطلاعات به دست آمده اعتبار بیشتری داشته باشند. 

یکی دیگر از مزایای مهم این سبک از جمع‌آوری اطلاعات این است که در این روش شما می‌توانید مناطق بی‌ثباتی را خیلی راحت قبل از وقوع تشخیص دهید. همین موضوع نیز به متخصصان این حوزه اجازه می‌دهد تا بهترین راهکارها را پیش از وقوع یک اتفاق اتخاذ کرده و عملکرد بهتری را در جلوگیری از مشکلات مختلف داشته باشند. این کار شامل پیش‌بینی رویدادهای بالقوه بر اساس مطالعه تاریخ یک کشور یا منطقه و دیدن الگوهای نیازها، محدودیت‌ها و پتانسیل درگیری یک کشور خواهد بود که حتما باید به آن دقت داشته باشید. 

دقت داشته باشید که این پیش‌بینی مبتنی بر درک شرایط فعلی و راه‌هایی است که می‌تواند در آینده نیز توسعه پیدا کرده و تغییر کند. 

مطلب پیشنهادی: تفکر سیستمی چیست؟

سخن پایانی

حوزه ژئوپلیتیک یکی از حوزه‌های بسیار پرطرفدار برای پیشبرد اهداف یک ملت یا کشور به شمار می‌آید. این حوزه دارای جنبه‌ها و ابعاد مختلفی است که از جمله آنها می‌توان به مواردی همچون ابعاد اقتصادی، سیاسی، جغرافیایی، نظامی و فرهنگی اشاره کرد. هریک از این ابعاد دارای ویژگی‌های مخصوص به خود هستند و هریک به تنهایی می‌توانند به پیشرفت یک کشور کمک کنند. امروزه کشورهایی که دارای موقعیت ژئوپلیتیکی بهتری در دنیا هستند معمولا به‌عنوان یک قدرت اصلی در منطقه خود به شمار می‌آیند که همین موضوع نشان‌دهنده اهمیت حوزه ژئوپلیتیک است.